ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ (EXISTENTIAL INTELLIGENCE)
ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Πρόγραμμα ΕΠΠΑΙΚ 2011-2012, Θεσσαλονίκη
Επιμέλεια: Χρήστος Γώγος, PT, MSc

Η υπαρξιακή νοημοσύνη είναι η ικανότητα να τοποθετεί το άτομο τον εαυτό του στις διαστάσεις του κόσμου - άπειρο και απειροελάχιστο - και να σέβεται και να προβληματίζεται πάνω σε διάφορα υπαρξιακά ζητήματα της ανθρώπινης φύσης, όπως τη σημασία της ζωής, την έννοια του θανάτου, τη μοίρα του φυσικού και ψυχικού κόσμου και να βιώνει εμπειρίες, όπως την αγάπη ενός άλλου προσώπου ή να χάνεται στη μαγεία ενός έργου τέχνης. Η υπαρξιακή νοημοσύνη περιλαμβάνει την ικανότητα ενός ατόμου να χρησιμοποιεί τις συλλογικές αξίες και τη διαίσθηση για να καταλάβει τους άλλους και τον κόσμο γύρω του.

Άτομα που διαπρέπουν σε αυτήν την νοημοσύνη συνήθως είναι σε θέση να δουν τη γενική εικόνα. Φιλόσοφοι, θεολόγοι και πνευματικοί ηγέτες (life coaches), κοσμολόγοι (cosmologists), είναι μεταξύ εκείνων που ο Howard Gardner βλέπει ότι έχουν υψηλή υπαρξιακή νοημοσύνη.

Παραδείγματα ανθρώπων με υψηλό δείκτη υπαρξιακής νοημοσύνης ήταν ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Σωκράτης, ο Αϊνστάιν, ο Κομφούκιος, ο Βούδας, ο Άγιος Αυγουστίνος, ο Χριστός.

Χαρακτηριστικά ανθρώπων με υπαρξιακή νοημοσύνη:

• Βλέπουν τη γενική εικόνα
• Ενδιαφέρονται για τα ερωτήματα που αφορούν τη ζωή, το θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή
• Είναι ικανοί να κοιτάξουν πέρα από τις αισθήσεις για να εξηγήσουν φαινόμενα
• Παρουσιάζουν αφηρημένη εικόνα
• Δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για την κοινωνία και τους γύρω τους

Τρόποι να αναπτύξουμε την υπαρξιακή νοημοσύνη:

• Κάνουμε συνδέσεις μεταξύ αυτών που μάθαμε στην τάξη με τον κόσμο έξω από αυτήν
• Πριν δώσουμε οδηγίες, κάνουμε μια γενική επισκόπηση
• Δίνουμε τη δυνατότητα στους μαθητές μας να βλέπουν τα πράγματα από πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες ώστε να μπορέσουν να δουν τη γενική εικόνα
• Εφαρμόζουμε τις οδηγίες μας σε όλο το αναλυτικό πρόγραμμα
• Μαθαίνουμε στους μαθητές μας να συνοψίζουν τις πληροφορίες που έμαθαν σε ένα μάθημα
• Καλούμε στην τάξη ανθρώπους που έχουν να δώσουν μια διαφορετική οπτική
• Μαθαίνουμε στους μαθητές μας να ετοιμάζουν με τη σειρά τους μαθήματα και να τα διδάσκουν στους συμμαθητές τους

Μαθητές με υπαρξιακή νοημοσύνη

Οι μαθητές με υπαρξιακή νοημοσύνη αναζητούν την ουσιαστική μάθηση εντάσσοντας τις πληροφορίες που τους δίνονται σε ένα γενικότερο πλαίσιο και ψάχνουν για συνδέσεις ανάμεσα σε όλα τα μαθήματα της διδακτέας ύλης. Αρέσκονται στο να συνθέτουν ιδέες βάσει αυτών που έχουν μάθει και απολαμβάνουν τη λογοτεχνία και τα έθιμα άλλων πολιτισμών. Παρουσιάζουν δυνατούς δεσμούς με την οικογένεια και τους φίλους τους, γεγονός που οδηγεί στη δημιουργία μιας ισχυρής ταυτοποίησης με τη γειτονιά και την πόλη τους. Κατ’ επέκταση έχουν έντονο το αίσθημα ότι ανήκουν σε μια παγκόσμια κοινότητα και συχνά εμπλέκονται σε αγώνες με πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Τέλος, φροντίζουν τον εαυτό και την υγεία τους.

Τα επαγγέλματα που θα ταίριαζαν σε μαθητές με υπαρξιακή νοημοσύνη είναι:

Καλλιτέχνης, Αστρονόμος, Ηθοποιός, Φιλόλογος, Προγραμματιστής εικονικής πραγματικότητας, Κοινωνιολόγος, Ψυχολόγος, Θεολόγος.

Ο μαθητής με υπαρξιακή νοημοσύνη:

• Ελκύεται από θεμελιώδη ερωτήματα προέλευσης και προορισμού του ανθρώπου
• Επεξεργάζεται την πολυπλοκότητα των αντικειμενικών ζητημάτων
• Αναζητά την πραγματικότητα μέσα από την ανομοιότητα των περιεχομένων της
• Αναλύει σημειολογικά διάφορα έργα τέχνης
• Ενδιαφέρεται για το συσχετισμό των κοινωνικών φαινομένων και την επίδρασή τους στην ποιότητα ζωής του ανθρώπου
• Συχνά επιμένει ζητώντας από τους "μεγάλους" απαντήσεις, που οι ενήλικες αδυνατούν να δώσουν
• Ενίοτε χαρακτηρίζεται ως ιδιόρρυθμος
• Αρέσκεται στο διάλογο και τις συζητήσεις
• Αναρωτιέται και προσπαθεί να προσεγγίσει την "πλήρη επίγνωση" του σύμπαντος, της διαφορετικότητας, της πολυπλοκότητας
• Δεν αποστηθίζει πληροφοριακά στοιχεία
• Μαθαίνει αναλύοντας, συνθέτοντας και αξιολογώντας τις πληροφορίες από περισσότερα εγχειρίδια που προσεγγίζουν ένα γνωστικό αντικείμενο
• Γράφει ποίηση
• Διαβάζει Καζαντζάκη, Εγγονόπουλο, Εμπειρίκο, την Αγία Γραφή, αρχαίους έλληνες τραγικούς ποιητές, ακόμη και πραγματείες Θεοσοφίας
• Οραματίζεται τον εαυτό του να ασχολείται με την κοινωνιολογία της υγείας, η με την εκπαίδευση κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων

Ενίσχυση την υπαρξιακής νοημοσύνης

Ο εκπαιδευτικός φροντίζει ώστε η εκπαιδευτική διαδικασία να εμπλουτίζεται και να σχεδιάζεται έτσι, ώστε οι μαθητές να εκτίθενται σε μία μεγάλη ποικιλία γενικών διερευνητικών δραστηριοτήτων, όπως διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα, θέματα, επαγγέλματα, χόμπι, πρόσωπα, μέρη, γεγονότα, προβολές, διαλέξεις, συζητήσεις, εκδηλώσεις, τα οποία δεν περιλαμβάνονται κατ’ ανάγκη στο κοινό αναλυτικό πρόγραμμα. Υπεύθυνοι για αυτό το σχεδιασμό είναι επίσης οι γονείς, και οι ίδιοι οι μαθητές.

Στη συνέχεια, η εκπαιδευτική διαδικασία θα περιλαμβάνει επιπλέον εκπαιδευτικό υλικό και μεθόδους, οι οποίες προάγουν την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και κινητοποιούν συναισθήματα. Μέρος αυτής της διαδικασίας μπορεί να γίνει στην κοινή τάξη και ένα μέρος σε άλλη αίθουσα, για παράδειγμα στην αίθουσα οπτικοακουστικών μέσων. Οι δραστηριότητες αυτές στόχο έχουν την καλλιέργεια της κριτικής και δημιουργικής σκέψης, την επίλυση προβλημάτων, τη συναισθηματική εμπλοκή στη διαδικασία της μάθησης, την καλλιέργεια των μεταγνωστικών δεξιοτήτων, τη χρήση πηγών ανωτέρου επιπέδου και την καλλιέργεια γραπτών, προφορικών και οπτικών/εκφραστικών δεξιοτήτων επικοινωνίας.

Σε μια τρίτη φάση εμπλέκονται οι μαθητές, οι οποίοι επιθυμούν να αφιερώσουν χρόνο προκειμένου να μελετήσουν έναν τομέα που οι ίδιοι επιλέγουν. 

Με αυτό τον τρόπο ο εκπαιδευτικός επιδιώκει:

• Να επιλεγεί μια περιοχή ενδιαφέροντος από το μαθητή, ώστε να μπορέσει να επικεντρώσει τα ενδιαφέροντά του, τη γνώση του και να διεγερθεί η επιμονή για την εκτέλεση του συγκεκριμένου πονήματος
• Να αποκτηθεί προχωρημένου επιπέδου γνώση μέσα από μια προχωρημένου επιπέδου διαδικασία
• Να καλλιεργηθούν δεξιότητες αυτοκαθοδηγούμενης μάθησης στο σχεδιασμό, την οργάνωση, τη χρήση πηγών και υλικού, τη διαχείριση του χρόνου, τη λήψη αποφάσεων και την αυτοαξιολόγηση
• Να καλλιεργηθεί η επιμονή του μαθητή στην ολοκλήρωση της όποιας διαδικασίας, η εμπιστοσύνη στον εαυτό και η ολοκλήρωση της δημιουργικής έμπνευσης 

Για μια δημιουργική διδασκαλία, προσανατολισμένη στο συγκεκριμένο στόχο, κρίνονται αναγκαία, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

• Διαλογική προσέγγιση της εκάστοτε ενότητας και όχι μονολογική παρουσίαση του υλικού: δεν ενδείκνυται ο εκπαιδευτικός να παρουσιάζει δια μιας όλη την ενότητα και ο μαθητής να ακούει παθητικά
• Ο διδάσκων αναδεικνύει με περιεκτικό τρόπο και κατά τεκμήριο με θεμελιώδεις θεματικές διανοητικές προτάσεις. Την την ουσία δηλαδή της εκάστοτε ενότητας
• Αφιέρωση χρόνου στην εξέταση βασικών εννοιών σε βάθος, δίδοντας την ευκαιρία στο μαθητή για δημιουργικές ιδέες και εξοικείωσή του με τις έννοιες και όσα αυτές συνεπάγονται
• Αποφυγή απλούστευσης των εννοιών. Ο μαθητής ενισχύεται να τις κατανοήσει και διδάσκεται πως να τις αφομοιώσει
• Στοιχειώδης ανάλυση ή κατανόηση των δεδομένων θέσεων, απόψεων κ.λπ. από την πλευρά των μαθητών
• Το υλικό προβάλλεται με σαφήνεια, με αμεσότητα, με ακρίβεια, με πειστικότητα και με αναφορές στο σήμερα
• Σχολιασμός των κειμένων. έχει αξία για το μάθημα, γιατί επιτρέπει στο μαθητή να εκκινεί από μια σταθερή βάση γνώσης και με αυτοπεποίθηση να ενεργοποιεί τη σκέψη του
• Υποβοήθηση του μαθητή να εκφράζεται σωστά και να απελευθερώνει τον ψυχισμό του
• Ο εκπαιδευτικός προσφέρει στο μαθητή την ευκαιρία να επιλέξει εύκολες ή δύσκολες εργασίες σε κάθε μάθημα

Θεματικές ενότητες, που κυρίως προσφέρονται για την καλλιέργεια και ενίσχυση της υπαρξιακής νοημοσύνης είναι η κοινωνιολογία, η ψυχολογία, οι θεωρίες των φεμινιστικών κινημάτων, η περιβαλλοντική αγωγή, η θεατρική αγωγή, η διαλεκτική και η κριτική θεώρηση του κόσμου, η αγωγή υγείας, η λογοτεχνία.

Ο εκπαιδευτικός θα εμπλέξει το μαθητή σε θέματα θεμελιώδη-υπαρξιακά, διατυπώνοντάς τα με όρους ευρύτερων φιλοσοφικών ερωτημάτων και αναζητήσεων. Κρίσιμα ιστορικά γεγονότα (πχ. το Ολοκαύτωμα), επιστημονικές ιδέες (πχ. η εξέλιξη των ειδών), βασικοί άξονες των αναφορών των μέσων ενημέρωσης (πχ. οικονομική κρίση και επιπτώσεις στην υγεία) θα μπορούσαν να αποτελέσουν το έναυσμα για τον προβληματισμό και κατανόηση των διαφόρων κόσμων που μας περιβάλλουν: του φυσικού κόσμου, του βιολογικού κόσμου, του κόσμου των αντικειμένων, των προσώπων, του εσωτερικού κόσμου.

Η παρουσίαση έργων τέχνης, η ανάλυση κειμένων (λογοτεχνικών, βιβλικών, Πατερικών, επικαιρότητας ) και η υλοποίηση ενός σχεδίου εργασίας, θα μπορούσε να προσφέρει στους μαθητές προοπτικές για ευκαιρίες συνολικής θεώρησης του κόσμου. Έτσι ώστε να συνδυάσουν τις ποικίλες θεωρίες και αντιλήψεις, όπως διατυπώνονται ως γενικές αρχές, και να επιτύχουν μια λογική συνοχή, που τους επιτρέπει, με βάση κοινά γνωρίσματα, να τις ιεραρχούν ή να εξηγούν την αμοιβαία τους σχέση, καθώς και την αιτιώδη τους σχέση, δηλαδή πώς η μία μπορεί να μας οδηγεί στην άλλη.

Ωστόσο, κάθε φορά, σύμφωνα με τον Gardner (Woolfolk 2007), πρέπει να δίδεται σημασία στον τρόπο που εφαρμόζεται και καλλιεργείται η συγκεκριμένη νοημοσύνη, δεδομένου ότι δεν αρκεί απλώς και μόνο η εφαρμογή της. Επιπλέον ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να φροντίζει για την καλλιέργεια των δεξιοτήτων και ικανοτήτων, που η κοινότητα και η κοινωνία γενικότερα, θεωρούν επιθυμητές και αποδεκτές. Ενώ δεν θα πρέπει να αξιολογείται ο μαθητής για το επίπεδο της συγκεκριμένης νοημοσύνης που διαθέτει.

Εν κατακλείδι ο εκπαιδευτικός στην προσπάθεια καλλιέργειας και ανάπτυξης της νοημοσύνης των μαθητών του, θα πρέπει να επιδιώκει όπως και ο Η. Gardner: «...να κατανοήσουν τον κόσμο, όχι μόνο επειδή ο κόσμος είναι συναρπαστικός και το ανθρώπινο μυαλό είναι περίεργο. Αλλά να τον καταλάβουν έτσι ώστε να πάρουν θέση για να γίνει καλύτερος».